میراث‌آریا: شهرستان بیرجند به عنوان مرکز خراسان جنوبی شهری شگفت انگیز در شرق ایران است که جاذبه‌های تاریخی و طبیعی فراوان آن همه ساله میزبان گردشگران داخلی و خارجی زیادی است. در اسنادی که از قرن‌های گذشته وجود دارد بیرجند اسم‌های متفاوتی مثل «ته ده»، «بیرکند»، «برجند»، «برجن»، «برکن» و «بیرگند» داشته است. گذشته از این نام‌ها، اهالی معرفت این شهر چند هزار ساله را با نام‌هایی از قبیل «شهر کاج‌ها»، «شهر معرفت و ادب» و «شهر مردمان نیک کردار» می‌شناسند.
بیرجند نیز مانند بسیاری از شهرهای خطه کویر هرازگاهی صحنه تاخت و تاز برخی اقوام بوده و بهترین و موثرترین راه برای محافظت از ظهر همانا بنای قلعه و دژهای مستحکم در دل شهر بوده است.
وجود قلعه‌های تاریخی، باغ‌ها، عمارت‌ها، ارگ‌ها و دیگر بناهای باستانی اهمیت این قطعه از شرق ایران زمین را از گذشته‌های دور تاکنون ثابت می‌کند.
از طرفی بیرجند نخستین شهر در ایران است که دارای سازمان آبرسانی بوده و بنگاه آب لوله بیرجند به عنوان نخستین سازمان آبرسانی ایران شناخته می‌شود. این شهر همچنین اولین شهر در ایران است که در سال ۱۳۰۲ و پیش از تهران از لوله‌کشی آب شهری برخوردار شد. به علت اهمیت راهبردی شهر بیرجند در شرق ایران، در سال ۱۳۱۲ خورشیدی، فرودگاه شهر بیرجند، سومین فرودگاه کشور پس از قلعه مرغی و بوشهر مورد بهره‌برداری قرار گرفت.
بیرجند شهری کهن و تاریخی است که هنوز هم بخشی از تاریخ و شکوه خود را به زیبایی حفظ کرده است، در دل سنگفرش کوچه‌های بافت تاریخی بیرجند و در سایه خانه‌های قدیمی به جا مانده در این شهر زیبا و تمیز هنوز هم می‌توان اصالت، سادگی، شکوه و زیبایی را به تماشا نشست و از قدم زدن در دل کوچه پس کوچه‌های شهری قدیمی و باصفا لذت برد.
هرچند بیرجند اولین شهر لوله‌کشی ایران زمین بوده اما قنوات و آب انبارها همچنان نقش مهمی در تامین آب شهر داشته‌اند، در گوشه و کنار شهر بیرجند هم می‌توان آب انبارهای به جا مانده از روزگاران قدیم را تماشا کرده از آب انبار حاجی خان یا محسن زاده که بزرگترین آب انبار شهر است تا آب انبار حاج علی بیک، مسجد جامع، جمشیدی، مقابل منزل آراسته و بسیاری آب انبارهای دیگر که روزگاری نه چندان دور زلال گوارایی را در دل پاک خود محافظت می‌کرده و رونق بخش زندگی اهالی هوشمند بیرجند بوده است.
در بیرجند اماکن تاریخی بسیاری وجود دارد که در ذیل به بحشی از جاذبه‌های شاخص این شهرستان اشاره می‌کنیم.
ارگ کلاه فرنگی (قصر بی بی عروس)
ارگ کلاه فرنگی به عنوان دارالحکومه محل حکمرانی امیر معصوم خان بوده که در اواخر دوره زندیه احداث شده است.
بنای این ارگ به طور کلی از نظر فرم معماری با سایر بناهای شهری متفاوت است، این ساختمان در ۶ اشکوب بنا شده، دو اشکوب آن فضا دار و بقیه طبقات برای تکمیل فرم نمای بیرونی بر روی گنبد حوضخانه ساخته شده است.
بخش همکف آن از یک پلان مربع شکل که اتاقهای متعددی آن را احاطه کرده تشکیل شده است. در همین طبقه چهار هشتی به شکل قرینه به چشم می‌خورد، که اصلی ترین بخش ساختمان یعنی حوضخانه نیز در آن واقع شده است.
حوضخانه دارای پلان هشت ضلعی است که طاق‌نما و سکوهایی آن را احاطه کرده‌اند، یک حوض در وسط و گنبد با تزئینات مقرنس، رسمی بندی و کاربندی‌های زیبا به شکوه آن افزوده است. طبقه دوم شامل یک هشت ضلعی می‌باشد که چند اتاق را در خود جای داده و بخش‌های فوقانی فقط جنبه سمبلیک و زیبایی داشته با پنجره‌هایی کوچک و کم عرض که برای تأمین نور حوضخانه تعبیه شده و به کلاه فرنگی موسوم است.
بخش محوطه و باغ مجموعه بر اساس اسناد قدیمی آن به شکل چهارباغ بوده که به دلیل تغییراتی که در آن ایجاد شده شکل اصلی خود را از دست داده است.
شوکتیه سومین مدرسه نوین ایران
بیرجند از دیرباز مهد علم، فرهنگ و اندیشه بوده و هنوز هم هست و گویاترین شاهد این مدعا مدرسه شوکتیه است، بنایی با شکوه و زیبا که سومین مدرسه نوین ایران‌زمین پس از دالفنون تهران و رشدیه تبریز در آن احداث شد.
این مدرسه از سال ۱۲۸۵ هجری خورشیدی و در اوج تیره روزی‌های عهد قاجار نام آوران بسیاری از این مدرسه چراغ علم و اندیشه برگرفته و در عرصه علم و دانش بشر درخشیده‌اند.
این بنا به سبک تک ایوانی و در دو طبقه ساخته شده و بزرگترین حسینیه تاریخی بیرجند محسوب می‌شود. عناصر معماری آن شامل دو سر در ورودی با تزئینات مقرنسکاری، هشتی‌ها، دالان‌های منتهی به صحن، صحن، حوضخانه، ایوان، گنبدخانه و حجره‌ها و رواق‌های اطراف صحن است.
مهمترین بخش شوکتیه ایوان آن است که دارای طاق کلیل دو گلویی است که بر روی دهانه‌ای عریض ایجاد شده است. این بنـا در سال ۱۳۱۲ ه. ق به فرمان اسماعیل خان شوکت‌الملک اول به منظور برگزاری مراسم عزاداری محرم ساخته شد و در سال ۱۳۲۶ ه. ق پس از تاسیس دارالفنون تهران و رشدیه تبریز با ابتکار محمد ابراهیم خان شوکت‌الملک دوم برای تاسیس نخستین مدرسه جدید بیرجند انتخاب شد.
قلعه‌ای در میان برج‌ها و حصارها
قلعه بر فراز تپه‌ای طبیعی در خیابان جمهوری اسلامی بیرجند قرار گرفته، نقشه آن به شکل چهار ضلعی با چهار برج مدور در چهار گوشه و دو برج در دو ضلع غربی و شرقی است. این قلعه دارای دو در ورودی در اضلاع شمال و غربی است، مساحت آن حـدود ۲ هزار و ۵۰۰ مترمربع است.
فضای داخل قلعه در گذشته بناها و عناصر معماری متعددی را شـامل می‌شده است که به مرور زمان به طور کامل تخریب شده و فضای داخلی به شکل یک میدان و محوطه محصور در میان حصار و برج‌ها در آمده است.
مصالح بکار رفته در آن خشت و گل و چینه هستند. بر اساس کاوش باستان شناسی صورت گرفته در این محل می‌توان گفت قلعه بیرجند در دوره صفویه بنا شده و در دوره قاجاریه مورد بازسازی اساسی قرار گرفته و تعمیراتی نیز در ضلع شمالی و برج‌های آن اعمال شده است.
شکوه معماری ایرانی در باغ و عمارت اکبریـه
اما در میان آثار تاریخی بیرجند باغ و عمارت اکبریه بیش از همه نگاه پرسشگر هر بیننده‌ای را به سوی خود جلب می‌کند تا انسان را بی اختیار وادار به مدح و ستایش طراح و معمار بنای عظیم و باغ با شکوه اکبریه نماید.
این باغ اگرچه در شهر کویری بنا شده اما پایه‌های آن در بستر کوهستان باقران قرار دارد که از سه طرف با دیواره‌های خشتی محصور شده است.
وجود انبوهی از درختان غیر مثمر همچون کاج با قدمتی بیش از ۱۰۰ سال در کنار درختان مثمر نظیر پسته و انار همچنین درختچه‌هایی مانند رز، گل محمدی، بوته‌ها و گل‌های فصلی، تنوع مطلوبی از گونه‌های گیاهی را پدید آورده است.
مهمترین نکته شاخص در معماری باغ اکبریه و باغ‌های نظیر آن که در منطقه کویری خراسان جنوبی طراحی و احداث شده، نبوغ معمار در جدال با طبیعت بیابانی منطقه است.
این ویژگی مهم استفاده بهینه از آب برای شادابی فضای سبز باغ، تعامل با محیط و چشم‌انداز، تنوع و تکثر در عین وحدت و حفظ سبک و نوآوری، شناخت اقلیم و تطابق امکانات با نیازهای طبیعی در ایجاد بهشتی کوچک در دل کویر را به دنبال داشته است.
این باغ و بنا در زمینی به مساحت ۵/۳ هکتار و کوشک مرکزی آن در دو طبقه مجزا مربوط به دوره‌های زندیه تا اوایل دوره پهلوی طراحی و احداث شده است.
تزئینات آن شامل تالار آینه، میانخانه و گنبد عرقچین و تزئینات مقرنس، رسمی بندی است. با توجه به کاربری اولیه بنا که به عنوان دارالحکومه مورد استفاده بوده است، باغ در گروه باغ‌های حکومتی قرار می گیرد.
هم اکنون سفره خانه سنتی و سه گنجینه ارزشمند باستان شناسی و مردم شناسی، حیات وحش برای بازدید کنندگان و مشتاقان آثار و یادگارهای تاریخی شهر کهن بیرجند در این مجموعه گنجانده شده است. باغ و عمارت اکبریه در سی و پنچمین اجلاس کمیته میـراث جهانی (ژوئن ۲۰۱۱ - پاریس) در ذیل پرونده ثبت جهانی باغ ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
باغ و عمارت رحیم آباد جلوه ای از الگوی باغ ایرانی
مجموعه باغ و عمارت رحیم آباد در شهر بیرجند و در روستایی با همین نام واقع شده است، باغ رحیم آباد دارای دو در ورودی است که فضای دسترسی به داخل از همین دو میسر است.
مجموعه تاریخی رحیم آباد شامل حصار، برج‌های نگهبانی، باغ، عمارت اصلی، حوضخانه، عمارت کلاه فرنگی، اصطبل و فضاهای خدماتی است.
تالار آیینه که در طبقه اول عمارت اصلی قرار دارد، از زیباترین بخش‌های باغ و عمارت رحیم آباد است و با آینه کاری‌ها و گچبری‌های بسیار زیبایی آراسته شده است. به طور کلی از ویژگی‌های مهم این بنا نقوش بسیار زیبایی است که در بنا به کار رفته است.
همچنین در سه گوشه حصار گلین باغ بقایای برج‌ها مشهود است و تنها برج شمال شرقی بنا با ساخت عمارت به کلی از میان رفته است، محور اصلی باغ در حدفاصل دو عمارت و در خط تقارن طولی آن واقع شده است، این محور با دو حوض، یک استخر و درختانی در دو سوی مسیر از سایر نقاط متمایز شده که خود جلوه‌ایی از الگوی باغ ایرانی است.
از طرفی ایـن عمـارت دارای طاق‌نـماهای تـزئینی و تزئـینات رسمی بندی است، قدمت این بنا حداقل به دوره زندیـه بر می‌گردد. در مرکز باغ عمارتی ساخته شده که ویژگی‌های معماری آن تداعی کننده نوع معماری اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی است.
در بنای عمارت تزئیناتی شامل قرنیزهای گچی که البتـه به عنـوان سرستـون نیز محسوب می‌شود به چشم می‌خورد. نقشه بنا به گونه‌ای طراحی شده که با تعبیه درهای متعدد، دستیابی به فضاهای گوناگون به راحتی صورت می‌گیرد.
همچنین در مقابل عمارت، استخری در وسط خیابان اصلی باغ واقع شده است، باغ دارای دو خیابان اصلی است که عمارت مرکزی در مرکز تقاطع این دو خیابان قرار دارد. درختان باغ عمدتـاً شامل کاج، سپیـدار و درختـان مثـمری چون زردآلـو و زرشک هستند.
این باغ و عمارت هم اکنون با دو فضای رفاهی و رستورانی پذیرای مردم و گردشگران است.
باغ و عمارت رحیم‌آباد به علت ساخت و سازهایی که اطراف آن در سال‌های اخیر صورت گرفته است، نامزد ثبت جهانی نشده است.
عمارت شوکت آباد/ قطعه‌ای از بهشت
مجموعه باغ و عمارت شوکت آباد در فاصله پنج کیلومتری جنوب شرقی بیرجند و در روستای شوکت آباد واقع شده و شامل حصار، برج‌های دیده بانی، سردر ورودی، عمارت اصلی، حوضخانه، عمارت نارنجستان، باغ، اصطبل و فضاهای خدماتی می‌شود.
باغ شوکت آباد بیرجند در دوران حکومت امیر اسماعیل خان شوکت الملک احداث شد وی باغ را به نام شوکت آباد نامگذاری کرد.
این باغ به یک مکان برای تفریح و گشت و گذار پادشاهان قاجاریه و سکونتگاهی ییلاقی تبدیل شده بود که تعطیلات و تفریحات خود را در این باغ سپری می کردنند.
اما این بنا پس از پایان حکومت اسماعیل خان به دست برادرش یعنی امیر محمد ابراهیم خان شوکت الملک که جایگزین او بود؛ رسید.
او نیز در سال ۱۳۲۰ هجری باغ را عمومی و وقف عام می‌کند.، ساخت و بنای این باغ مانند دیگر اماکن مسکونی روستا به صورت قدیمی و کاه گلی است.
در مجموع بناهای باغ شوکت آباد به صورت متراکم بوده و در جبهه جنوبی و شرقی باغ احداث شده است.
جبهه جنوبی اکثراً اتاقهای منفرد و دارای کاربری خدماتی برای ساکنان باغ بوده و عمارت اصلی جبهه جنوبی مخصوص حاکم و خانواده او بوده است که بعضی از فضاهای داخلی برای تشریفات و پذیرایی از میهمانان مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
عمارت احداث شده در جبهه جنوبی باغ شوکت آباد به صورت طولی و شرقی - غربی بوده که به لحاظ فرم نیز یکنواخت است، از دیگر ویژگی‌های جالب این بنا ارتباط یافتن فضاهای داخلی با یکدیگر است که این ارتبـاط به وسیـله دالان‌ها، راهروها و اتاق‌ها میسر می‌شود.
عمارت نارنجستان یکی از فضاهای مهم محسوب شده و در پشت عمارت اصلی واقع شده است، این بنا اندرونی بـاغ به ـحساب می‌آمده که زنـدگی خصوصی حاکم و خانواده او در این بخش جریان داشته است.
محوطه سازی باغ از نقطه نظر درختان و فرم به صورت منظم و دارای مسیرهای ارتباطی به طرف همدیگر است که تقاطع‌هایی را نیز در آن به وجود آورده و این بـخش‌ها را گل‌هایی زیـنت می‌دهند که در حاشیه این مسیرها چشم نـوازی می‌کنـد.
وجود یک استخر و کانال‌های متعدد باعث شده که آبیاری درختان تسهیل شود. درختان میوه موجود در این محوطه شامل انار، سیب، انگور، گلابی و از جمله درختان تزئینی می‌توان به سرو، چنار، تبریزی، سپیدار و کاج اشاره کرد، تاریخ احداث باغ و عمارت شوکـت آبـاد به دوران قاجاریـه باز می‌گردد.
از نکات قابل توجه در این خصوص این است که باغ و عمارت شوکت آباد به صورت شش دانگ وقف شده است.
نما و منظره زیبا این باغ که بسیار سرسبز و آرامش بخش است؛ باعث شده تا بیشتر مردم شهر بیرجند اوقات فراغت خود را در آنجا سپری کنند.
این باغ علاوه بر طبیعت و درختان کهنسالی که دارد دارای یک عمارت باشکوه، که به صورت طاق و تویزه و گهواره ای احداث شده، است. معماری بی نظیری که عمارت موجود در این باغ دارد بسیاری از گردشگران را به خود جذب کرده است.
عمارت بهلگرد تفرجگاه ییلاقی حاکم محلی
باغ بهلگرد در فاصله ۳۰ کیلومتری شمال شرقی بیرجند، در امتداد جاده بیرجند - زاهدان و در روستای بهلگرد واقع شده است. مجموعه باغ و عمارت بهلگرد شامل بخش‌های متعددی همچون ورودی، هشتی، حیاط اندرونی، محل سکونت خدمه، حیاط بیرونی و اصطبل می‌شود.
ورودی باغ دارای سردری ساده با درب چوبی دو تکه است که با گل میخ‌های کروی تزئین شده است، طاق نماهای کم عرض و کم عمق فضای هشتی را تشکیل می‌دهد که بعد از ورودی قرار گرفته است. محوطه اندرونی در امتداد هشتی واقع شده و فضای به نسبت وسیعی را به خود اختصاص داده است، در میان این محوطه استخری به شکل چهار ضلعی به آن چشم می‌خورد و عمارت اندرونی باغ در ضلع جنوبی در دو طبقه ساخته شده است.
حیاط بیرونی که به محوطه اصلی باغ راه دارد شامل عمارتی با معماری ساده و زیبا است. باغ بهلگرد با بهره‌گیری از شیب زمین و در جهت جنوب به شمال طراحی و ساخته شده است. برخورداری از اندرونی و بیرونی و تنوع پوشش گیاهی از شاخصه‌های مهم آن است. باغ و عمارت بهلگرد به عنوان تفرجگاه ییلاقی حاکم محلی، در دوره قاجار بنا شده است.
باغ و عمارت معصومیه
مجموعه معصومیه در نزدیکی غرب بیرجند قرار دارد و در دوره پهلوی احداث شده است. عمارت معصومیه که در مقابل استخری هشت ضلعی واقع شده، دارای پلان چند ضلعی بوده و همچون نگینی در میان باغ معصومیه می‌درخشد.
ورودی اصلی باغ در ضلع شرقی قرار گرفته که هم اکنون مورد استفاده نیست. در این عمارت همچون سایر بناهای تاریخی تمام فضاها و اتاقهای آن به یکدیگر راه دارند، به صورتی که امکان ورود به داخل ساختمان از هر سوی عمارت میسر شده است.
قوس‌های بکار رفته در بنا از نوع هلالی بوده و نمای بیرونی آن با هره چینی آجری مزین شده است. در فضای زیرین این ساختمان زیرزمین بنا وجود دارد. این عمارت از جبهه شرقی به استخری مشرف است که جلوه زیبایی به آن داده است.
پلان بنا در ضلع شرقی به حالت مدور در آمده و در جلوی آن بالکنی به چشم می‌خورد. در این مجموعه علاوه بر باغ اصلی دو باغ دیگر نیز وجود دارد که در یکی از آنها عمارتی ساده خودنمایی می‌کند و دیگری فاقد عمارت است.گونه گیاهی غالب در این باغ درخت کاج بوده و درختان میوه ای همچون زردآلو، زرشک و عناب نیز در آن وجود دارد.
باغ و عمارت امیرآباد
باغ و کوشک امیرآباد واقع در روستای امیرآباد، در غرب شهر بیرجند و در فاصله پنج کیلومتری جاده خوسف - بیرجند واقع شده است. اجزای مجموعه شامل باغ، کوشک و محل اسکان خدمه است.
این باغ دارای خیابان‌های متعددی است که در جهات گوناگون امتداد دارند. کوشک اصلی در وسط باغ و در دو طبقه ساخته شده است. این بنا دارای پلان هشت ضلعی است که ورودی آن در ضلع شرقی و پس از ورودی، پلکان طبقه فوقانی قرار دارد.
در امتداد ورودی، دالانی است که به یک حوضخانه در بخش مرکزی بنا منتهی می‌شود، طبقه فوقانی دارای یک شاه نشین با پلان چلیپایی است که دارای درگاه‌ها و پنجره‌هایی با طاق نیم دایره می‌باشد.
نمای کوشک دارای تزیینات آجری از نوع هندسی است. گونه های گیاهی سازنده باغ از تنوع زیادی برخوردار است و شامل انبوهی از درختان کاج، سرو شیراز، چنار، زرشک، انواع پسته، انجیر، عناب و از این قبیل می‌باشد.
باغ و کوشک امیرآباد در دوره قاجاریه ساخته شده و به شماره ۱۹۶۹ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
باغ و عمارت منظریه
این باغ زیبا که بر دامنه‌های مشرف به جنوب شهر بیرجند در ارتفاعات باقران احداث شده است، محل سابق کنسولگری انگلیس در این شهر است. باغ منظریه بر روی سطحی شیب دار در روستای ییلاقی منظریه گسترده شده است و عمارت اصلی با تالارهای بزرگ، پنجره‌های چوبی و نمای زیبا در میان آن دیده می‌شود.
مزرعه و زمینی که این عمارت در آن ساخته شده است، در سال ۱۳۱۷ شمسی توسط محمد ابراهیم شوکت الملک، حاکم قاینات، به کلنل پریدوکس، کنسول دولت انگلیس، مقیم قاینات و سیستان واگذار شده است.
مجموعه ساختمان کنسولیاری در داخل باغی مصفا واقع شده و به علت اینکه در شیب کوهپایه‌های باقران قرار گرفته برای استفاده از زمین، با استفاده از کرسی چینی سنگی در فواصل مختلف زمیـن را هموار و مسطح کرده‌اند.
این بنا بر روی یک صفه به ارتفاع ۹۰ سانتیمتر احداث شده که نمای صفه با آجرهای ایرانی به صورت راسته، تزئین شده است. کل مجموعه در چهار جهت دارای رواقی با ستون‌های قطور مستطیل و مربع است.
جهت ساختمان رو به شمال شرق و درب ورودی در وسط ایوان قراردارد. در طرفین ایوان اصلی، ستون‌های رواق به صورت قرینه اجرا شده که فواصل بین آنها دارای تزئینات آجری است.
باغ دارای دو خیابان اصلی است و با توجه به شیب زیاد زمین کرت‌های باغ به شکل پلکانی می‌باشد. با توجه به نحوه ساخت و طرح و نقشه مجموعه می‌توان گفت که روح معماری اروپایی به همراه عناصر معماری ایرانی در این مجموعه بهم درآمیخته است. تاریخ ساخت بنا به دوره پهلوی باز می‌گردد.
روستای منظریه در حدود یک کیلومتری جنوب شهر بیرجند قرار دارد.
باغ و کوشک علی آباد (ارگ سپهری)
باغ و کوشک علی‌آباد در ۳۵ کیلومتری شمال شرقی جاده بیرجند به زاهدان در دشت علی‌آباد و در روستایی به همین نام واقع شده است.
وجود حصارها و برج‌های دیده‌بانی و نگهبانی در چندصد متری کوشک حکایت از اهمیت این باغ و روستا دارد، باغ و کوشک علی‌آباد متعلق به خاندان سپهری از کارگزاران حکام محلی منطقه بوده است.
بطور کلی این مجموعه شامل باغ، کوشک اصلی، بناهای بهم پیوسته برای سکونت خدمه و کارگران و نگهبانان، حمام و مطبخ که فضای تفکیک شده‌ای را از بقیه بنا بوجود آورده است، می‌شود.
بنا در دو طبقه اول و همکف طراحی و احداث شده است، طبقه همکف این بنا به فرم چهارضلعی با فضاهایی وسیع، اتاقک‌ها، میان خانه و انباری است که به فراخور نیاز کاربری‌های مختلفی نیز داشته‌اند.
طبقه اول مجموعه نیز بیشتر شامل اتاقهای تابستانی و زمستانی می‌باشد. باغ علی‌آباد دارای یک محور اصلی است که در دو طرف آن درختان کاج به چشم می‌خورد و کوشک با فاصله از محور اصلی باغ واقع شده است. در دو سوی خیابان اصلی باغ کرت‌ها به شکل تقریباً منظمی قرار گرفته است.
حمام چهاردرخت (موزه پهلوانی)
این حمام نمونه‌ای به جای مانده از حمام‌های قدیمی بیرجند است و اکنون بخشی از آن به عنوان زورخانه پوریای ولی برای انجام ورزش باستانی تغییر کاربری داده است.
حمام مذکور در محل موسوم به سرآب‌میان‌ده در جنوب میدان چهاردرخت قرار دارد و یکی از دو حمام بزرگ شهر بوده که آب آن از قنات قصبه تامین می‌شده است.
ورودی حمام پایین‌تر از سطح معبر قرار دارد و از طریق یک دالان به سربینه و سپس به بینه ارتباط پیدا می‌کند. در وسط فضای داخلی بینه یک گودی هشت ضلعی به عمق یک متر دیده می‌شود، بینه با یک گنبد کوچک پوشیده شده و روشنایی آن از طریق نورگیرهایی تامین و هوای آن تهویه می‌شده است.
گرم‌خانه، آتشدان‌ها، انبار سوخت، انبار خاکستر از دیگر فضاهای حمام چهاردرخت به شمار می‌رود، مصالح عمده بکار رفته در بنا آجر، گچ، آهک و ساروج هستند و این حمام با وجود معماری استادانه هیچگونه تزئینات خاصی ندارد.
ارگ بهارستان
احداث ارگ بهارستان به زمان امیر علم خان فرزند امیرعلم خان اول بر می‌گردد و از وقایع مهم تاریخی آن می‌توان به پناهنده شدن لطفعلی خان زند و همراهانش به ارگ اشاره کرد.
ساختمان اصلی ارگ به صورت هشت ضلعی است که طبقه اول شامل حجره‌ها و اتاق‌هایی مجزا و مخصوص سربازان و ماموران دولتی بوده و طبقه دوم شامل دالان مرکزی مدوری است با راهروهایی که از آن منشعب شده است.
در این طبقه محل‌های مخصوص برای برافروختن مشعل‌ها و همچنین تیرکش‌هایی برای دیده بانی، مشرف بر تمام قسمت‌های ارگ مشاهده می‌شود. اصلی‌ترین بخش کوشک اختصاص به فضای شاه نشین دارد که با تزئینات گچبری و آیینه کاری مزین شده است.
اتاق شاه نشین علاوه بر فرم خاص معماری خود، مشرف بر کشتزارها و عنابستان‌های مجاور و باغ بهارستان بوده است. کوشک مرکزی آخرین طبقه احداث شده در بنا است که به فرم چند ضلعی با نورگیرهایی گوناگون است.
برج اصلی بنا با آجرکاری به شیوه رگچین و از نوع طرح لوزی و به صورت نقش برجسته مزین شده است. ایـن شیـوه آجـرکـاری از ویژگی‌های دوره زندیه است.
از دیگر عناصر معماری ارگ، حصار و برج‌های مربوط به آن است که بخشی از دیواراصلی به ساختمان کوشک متصل شده و درطول دیوار ازپشت بندهایی برای تقویت شالوده حصار استفاده شده است.
ارگ حاجی آباد
ساختمان‌های ارگ حاجی آباد به وسیله امیرابراهیم علم ملقب به شوکت الملک ثانی بنا شده است. در گذشته استخر آبی در حد فاصل ارگ و در ورودی قرار داشته است.
ساختمان ارگ نیز در زمان خود محلی برای اقامت‌های کوتاه مدت تابستانی فرمانروای قهستان یعنی شوکت الملک علم بوده است. حصار ارگ دارای چهار برج بوده که برای نگهبانی از آن استفاده می‌شده همچنین این ارگ دارای چهار باغ بوده که به نام‌های باغ بزرگ، باغ نهالی، باغ زیرین و باغ طاقی خوانده می‌شدند که محوطه ارگ را در میان گرفته بودند.
به تدریج با جاری شدن قنات شوکت آباد قنات حاجی آباد خشک و باغ‌های این محل رو به نابودی و تخریب گذارده و محل روستا خالی از سکنه شده است، تاریخ بنا نیز به اواسط دوره قاجار می‌رسد.
ارگ حاجی آباد از دو بنای مستقل تشکیل شده که به عنوان اقامت گاه تابستانی از آن استفاده می‌شده است. ساختمان اصلی که از بنای دیگر بزرگتر از دو بخش به وجود آمده، طبقه هم کف و طبقه اول بنا مشتمل بر چند دالان، سرسرا و اتاقهای تشریفاتی با پذیرایی و اتاقهای نشیمن است.
بنا از بیرون دارای پلانی مستطیل شکل بوده که دو ضلع بزرگ آن ۳۳ متر و دو ضلع کوچکتر ۱۸ متر است، تمام اتاق‌ها به شکل چهار ضلعی هستند.
بنای دوم که در فاصله ۳۰ متری در جبهه شمال غرب بنای اصلی واقع شده مخصوص اقامت خدمه، نگهبانان، مهتران و نگهداری چهار پایان بوده است.
در طبقه اول تزئینات گچبری زیبایی به چشم می‌خورد که دور تا دور اتاقهای شمالی و جنوبی را در بر گرفته (قطار بندی) که اکنون تنها بخش کوچکی از آن باقیمانده و مابقی تزئینات با تخریب سقف‌ها به دلیل نزولات جوی و باد و باران و تخریب‌های انسانی به طور کامل از بین رفته است. در این اتاق‌ها روی اندود گچ نقش‌های هندسی بسیار ساده‌ای حکاکی شده است.
بند دره
بند تاریخی دره در زمان حشمت‌الملک علم بنا شده و می‌توان احداث آن را همزمان با قدیمی‌ترین بنای مجموعه باغ اکبریه دانست و در واقع به لحاظ تاریخی، قدمت بند مربوط به اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه است.
همچنین این بند در زمان امیر شوکت‌الملک علم (۱۳۰۰-۱۳۶۴هجری قمری) حکمران قهستان در زمان قاجاریه یکبار تعمیر و مرمت شده است.
ساختمان این بند با پیروی از شیارهای واقع در کوه و در مناسبترین قسمت دره پایین روی طبقات رسوبی کف رودخانه شکل گرفته است، بند دارای ارتفاع ۵/۱۵ متر از کف رودخانه است که طولی برابر با ۳۵ متر دارد و برج آبگیر آن با فاصله ۹ متر از لبه کوه غربی بر بدنه آن بازسازی شده است.
انتهای پیام/
نظر شما